امروزه در اثر تحولاتى که در آخرین دهه قرن بیستم رخ داده است، خصوصا فروپاشى شوروى و پایان رسمى جنگ سرد، اندیشه «حکومت جهانى‏» به محور پیش‏بینى نویسندگان معاصر (عمدتا آمریکاییان) درباره آینده جهان تبدیل شده است. دیدگاه مشترک نویسندگان غربى، توسعه خطى تحولات و رسیدن حتمى به حکومت جهانى دموکراسى لیبرال است. لذا «مسؤولیت‏» رهبران غرب براى رسیدن به آن موقعیت و «بى‏فایده بودن مقاومت‏» مردم و رهبران غیر غربى در برابر این سیر محتوم وقایع جهان را متذکر مى‏شوند. اما هر یک از آنها براى مقصود خویش راهى جداگانه را برگزیده‏اند. در این مقاله به تعدادى از این نظریات یا پیش‏بینیها و برخى معایب آن مختصرا اشاره مى‏کنیم.

الف) فرانسیس فوکویاما (معاون ژاپنى‏الاصل بخش برنامه‏ریزى سیاسى وزارت امور خارجه آمریکا- تابستان‏1989) با پردازشى نو از اندیشه هگل درباره آخرالزمان، چنین مى‏اندیشد که «جریان حقیقى تاریخ‏» در سال‏1806 کمال معنوى پیدا کرده است و پس از ظهور و شکست محتوم فاشیسم و مارکسیسم، سرانجام به سیطره دموکراسى لیبرال مى‏انجامد و به کمال مادى هم دست مى‏یابد. ⁽¹⁾ او تنها آلترناتیو (جایگزین) واقعى و معتبر لیبرالیسم را فاشیسم و کمونیسم مى‏داند، که فروپاشیده‏اند، ولى معتقد نیست که دیگر هیچ اندیشه‏اى وجود ندارد. بلکه به نظر او در «پایان تاریخ‏» برخى جوامع به صورت جوامع لیبرال موفق درآمده و بقیه هم از ادعاى خود مبنى بر ارایه اشکال و الگوهاى متفاوت و برتر درباره ساماندهى انسانى چشم مى‏پوشند. در واقع لیبرالیسم از آن رو بر جهان مسلط مى‏شود که در برابرش، ایدئولوژى بسیج‏کننده‏اى براى رویارویى با آن وجود ندارد. این به منزله نقطه پایان تحول ایدئولوژیکى بشریت و جهانى شدن دموکراسى غربى به عنوان شکل نهایى حکومت‏با لوازم آن یعنى شیوه زندگى سرمایه‏دارى و میل دستیابى به جامعه مصرفى که به لیبرالیسم اقتصادى و سیاسى منجر مى‏شود است. او این رکود برخورد و تکاپوى اندیشه‏ها را پایان تاریخ مى‏نامد، دورانى که در آن شور و شوقها از بین رفته و سده‏هاى ملالت‏بارى در پیش خواهد بود. خصوصیات قرون گذشته، یعنى پیکار براى اکتشاف، آمادگى براى فداکارى براى آرمانهاى کاملا انتزاعى و مجرد، نبرد ایدئولوژیکى جهانى که مستلزم بى‏باکى و شهامت و قدرت تخیل است، همگى جاى خود را به حسابگرى اقتصادى، جستجوى بى‏پایان راه‏حلهاى تکنیکى، نگرانیهاى مربوط به محیط زیست و ارضاء توقعات مصرفى پیچیده مى‏دهند. او درباره جهان سوم معتقد است که هنوز در تاریخ فرورفته است، و آن را تحقیر مى‏کند و مى‏گوید که جهان سوم در تحول ایدئولوژیکى جهان نقشى ندارد. از نظر او تعارض شمال و جنوب (به جاى شرق و غرب)، بیدارى جهان اسلام، رشد ملى‏گرایى، شکست‏سیاستهاى توسعه، گسترش تروریسم، بحران سیستم پولى بین‏المللى، بى‏ثباتى بازارهاى جهانى، قدرتمند شدن متزاید هند و برزیل، همگى فرعى بوده و تناقض بنیادین با لیبرالیسم ندارند. بلکه «میراث مشترک ایدئولوژیکى بشریت‏» اهمیت دارد. این میراث مشترک، همان لیبرالیسم اقتصادى و سیاسى است. اینک به برخى از مشکلات این نظریه توجه کنید:

1. این دیدگاه چیز جدیدى ارایه نمى‏دهد و شبیه نظریه «دانیل یل‏» در سى سال پیشتر درباره پایان ایدئولوژیها و نیز نظریه تاریخى مارکسیسم درباره رسیدن به مرحله نهایى حیات بشرى (و قدرى هم مشابه نظر کارل یاسپرس) است.

2. این دیدگاه مبتنى بر دیدگاه ایدئولوژیک ایالات متحده آمریکا است که سیاست آن فقط در چارچوب نحوه روابط و رویارویى با شوروى مفهوم مى‏یافت و جدا از این مشغله، به انزواگرایى مى‏رسید و با سیاست انزواگرایى که پس از محو فاشیسم و کمونیسم در آمریکا مجددا پیشنهاد شده است، ارتباط نزدیک دارد.

3. همچنین این دیدگاه درباره تاریخ، مبتنى بر نوعى داروینیسم اجتماعى است که مطابق آن تنازع بقا و انتخاب اصلح (بهترین) صورت مى‏گیرد. بر این اساس در تنازع ایدئولوژیها، لیبرالیسم به دلیل اصلح و بهترین بودن پیروز شده است. این برهان منطقى نیست، بلکه یک نوع استدلال بر اساس میزان موفقیت (نشانه کلاسیک اندیشه سوداگرانه) است.

4. لیبرالیسم یکى از اشکال نوگرایى (مدرنیسم) است که ظاهرا بر اشکال دیگر آن پیروز شده است، ولى در عین حال خود نوگرایى توسط جهان‏بینى دیگرى به نام فرانوگرایى (پست مدرنیسم یا مابعد مدرن) در حال جایگزین شدن است. پس لیبرالیسم نیز با دیگر اشکال نوگرایى از میدان رقابت‏بیرون مى‏رود.

5. دیدگاه فوکویاما مبین پایان روایتهاى تاریخ گرایانه و بحران شدید ایدئولوژى پیشرفت و مبتنى بر این پیشفرض است که تاریخ فقط یک حرکت‏خطى (توسعه خطى) دارد، در حالى که تاریخ از نو زاده مى‏شود و آن هم به شکل مرکزى، جمعى، و با معانى فراوان.

6. پیش‏بینى هگل هم غلط درآمد، زیرا او پیروزى ناپلئون در «اینا» بر پروس در1806 م. را کمال معنوى تاریخ دانست، در حالى که بعدا جنگ واترلو در 1815 پیش آمد و ناپلئون شکست‏خورد. به علاوه امروز مجددا تاریخ در حال تکرار است و آلمان مثل پروس در حال تجدید اقتدار است و ژاپن و تمام اروپا و سایر کشورها نیز در حال بازیابى خود هستند.

7. بر خلاف نظر فوکویاما، ملى‏گرایى مجددا در حال رشد است، اتحاد اروپا هنوز نیاز به فرصت دارد. مردم آزاد شده از یوغ کمونیسم بسادگى به اردوگاه کاپیتالیسم نخواهند پیوست، زیرا مناسبات مالى آن نیز به قدر کافى نفرت‏زا است.

8. نقطه اشتراک کمونیسم و سرمایه‏دارى یک نوع وهم و پندار بیهوده درباره اهمیت درجه اول «اقتصاد» در سلسله مراتب مسائل اساسى انسان است. در حالى که روز به روز واضح‏تر مى‏شود که ملتها و فرهنگها «فاعلین راستین تاریخ‏» هستند و در جهان مابعد صنعتى اولویتها برعکس خواهد شد یعنى اول فرهنگ و سپس سیاست و پس از آن اقتصاد.

9. شکست کمونیسم و پیروزى نظام سرمایه دارى لیبرال، ناشى از ضعف کمونیسم (و نه قدرت ارزشهاى لیبرالیسم غربى) است و معلوم نیست لیبرالیسم در برابر رقیب قدرتمندترى پیروز شود. کمونیسم آزادى را فداى برابرى مى‏کرد. اما لیبرالیسم با چالشهاى اساسى روبرو است که آن را به انهدام مى‏کشاند. عجز در ایجاد همبستگى و برادرى اجتماعى، دفاع از حقوق بشر که منجر به نهایت‏بهره‏ورى از سود فردى به زیان مصلحت عمومى و نیز نادیده گرفتن ناتوانى بسیارى از انسانها در بهره‏بردارى از این حقوق و سود فردى مى‏شود، اهمیت دادن به کار و دارایى انسانها و نه هویت آنها، بى‏رحمى و بیداد، از خود بیگانگى، حکومت کار و برترى پول و ارزشهاى سوداگرانه، تباهى بافت اجتماعى، حاشیه‏نشینى و کنار گذاشته شدن فقیران جدید، ناپایدارى سیستم پولى بین‏المللى، شکست توسعه، بحران اکولوژیکى و بیدارى ملتها و دینها. همانطور که ایدئولوژیهاى نظامى بر اثر جنگ و ایدئولوژى اقتصادى (مارکسیم) بر اثر شکست اقتصادى از بین رفتند، لیبرالیسم (ایدئولوژى ارزش سوداگرانه و اتمیسم اجتماعى) در اثر فردگرایى و پول‏پرستى نابود مى‏شود.

10. او پایان یک چرخه (سیکل) را مشاهده کرده است، نه پایان تاریخ را و نه انحطاط آمریکا و پایان تاریخ آن را، باید پذیرفت که جهان در حال تغییر است و هرچند آینده، سرشار از شک و تردیدها و امکاناتى براى فرارسیدن یک دوران ناپایدارى و بى‏ثباتى است، و اگرچه تاریخ غیر قابل پیش‏بینى است، لکن مى‏توان به آن دست‏یافت و بهره‏بردارى کرد. ⁽²⁾

11. نگاه او به تاریخ (مثل نگاه مارکس) ناشى از گمراهى در دیدن آن به شکل دیالکتیکى که به نتیجه ضرورى و قابل پیش بینى خواهد رسید مى‏باشد. در حالى که در نظام بین المللى (حتى پس از جنگ سرد) ممکن است‏باز هم تضادهاى ژرف دیگرى پدید آید و یا ایدئولوژیهاى گسترش طلب دیگرى رواج یابد.

12. در زیر پوسته ایدئولوژى، هسته منافع ملى قدرتهاى بزرگ نهفته است و حتى پس از فروپاشى ایدئولوژى، باز هم رقابت میان قدرتهاى بزرگ ادامه خواهد یافت.

13. دیدگاه او ناشى از این نگرش است که کمونیسم شوروى را سرچشمه همه بحرانها و مسائل بین‏المللى مى‏داند و از علل منطقه‏اى آنها غفلت مى‏کند. در حالى که این نگرشى صحیح نبوده و نیست. ⁽³⁾

14. براى برخى از نقاط مهم جهان پیش‏بینى‏هاى دیگرى مى‏شود. به این جملات توجه کنید: «یک چیز قطعى است: وضع کنونى (در روسیه) قابل دوام نیست و روسها راه گریزى ندارند. کمونیسم باز نخواهد گشت، کاپیتالیسم هم ناممکن است، پس باید چیز دیگرى ابداع کرد. در زمانى که غرب قدرت تخیلش را از دست داده، در شرق است که تاریخ گشوده مى‏شود.» ⁽⁴⁾ آیا شما از این جملات بویى از رجوع به نظام لیبرالیسم اقتصادى و سیاسى حس مى‏کنید؟!

روى هم رفته على‏رغم جنبه‏هاى مثبتى که برخى از نظریات فوکویاما دارد، نظریه او عمدتا در جهت توجیه ضرورت همان نظم امپریالیسم است که در فصول دیگر این نوشته به آن خواهیم پرداخت.

ب) مارشال مک لوهان نیز همین نظر را با دیدگاه دیگرى بیان مى‏کند. دیدگاه او مبتنى بر انقلاب در عملیات با اطلاعات است که جهان کنونى را به یک دهکده تبدیل کرده است و حتى ارتباطات در جهان فعلى از ارتباط افراد یک دهکده سریعتر و راحت‏تر شده است. در همه دنیا یک دریاى واحد اطلاعاتى هست که سرچشمه و منبع آن غرب است. این تحول در اطلاعات سبب تماس نزدیک فرهنگهاى بومى غیر غربى با فرهنگ غربى دموکراسى لیبرال شده است و در این تماس طبعا فرهنگ قوى و غالب، فرهنگهاى دیگر را جذب و هضم مى‏کند و تفکر لیبرالیسم در سراسر جهان رواج مى‏یابد. فرهنگها یک کاسه مى‏شوند و عناصر کلیدى ساختار اجتماعى (اقتصاد، سیاست، فرهنگ و غیره) همه به سوى «یکسان شدن‏» پیشرفته و نهایتا مقتضى ایجاد یک حکومت جهانى که فرهنگ و ساختار اجتماعى «دهکده جهانى‏» هویت آن را تعیین مى‏کند، خواهد بود. با این مقدمات ضرورتا حکومت واحد جهانى با فرهنگ دموکراسى لیبرال تشکیل مى‏شود.

اما نظر او سطحى‏تر و براحتى قابل نقد است:

1. نظم اجتماعى فقط بر اساس دسترسى افراد به یکدیگر سامان نمى‏یابد، بلکه دلایل و ریشه‏هاى متعدد و مهم دیگرى دارد و در صورت فقدان آن شرایط، این تماس نزدیکتر بر اثر تحول در اطلاعات موجب تنش و برخورد خشن‏تر بین جوامع مختلف مى‏شود. ⁽⁵⁾ نمونه‏اى از این فقدان شرایط در انتقاد شماره‏9 از دیدگاه فوکویاما ذکر شده است. از جمله عوامل مهم این ناکامى در رواج یکدست دموکراسى لیبرال در جهان، ابهام در سرنوشت غرب و احتمال فراوانى است که درباره انحطاط و حتى انهدام آن مى‏رود.

2. هنوز این نظریه که دموکراسى لیبرال قدرتمندترین فرهنگهاست و در نتیجه قادر به جذب و هضم فرهنگهاى دیگر است، معارضان بسیار قدرتمندى دارد. قدرتمندترین فرهنگ در برابر آن، فرهنگ اسلامى است که به نظر ما آینده از آن اوست. پس مک لوهان نظریه‏اش را بر یک اصل موضوعه مشکوک و متزلزل گذارده و عوامل غیرقابل پیش‏بینى مثل خشونت را هم نادیده گرفته است.

ج) آلوین تافلر دیدگاهى دارد که نه مبناى فلسفى دارد و نه روش جامعه‏شناختى; استدلال و برهان نهایى ارایه نمى‏دهد; بلکه همواره از یک نقطه شروع کرده و با ارایه مثال و نمونه به نقطه دیگرى عزیمت مى‏کند. او مشکل آینده جهان را بر اساس نوع «قدرت‏» و «تقسیم آن‏» ترسیم مى‏کند و قدرت را مهمترین (یا تنها) عامل مؤثر سیاسى جهان و ساختار اجتماعى بشر مى‏داند. از نظر او در عصر کشاورزى پیش از انقلاب صنعتى «قدرت سیاسى‏» در عرصه بین‏المللى ناشى از «توان نظامى‏» بود و در دو قرن اخیر ناشى از «توان اقتصادى‏» است و در قرن 21 (که امروزه بطور پراکنده در سنگاپور، هنگ‏کنگ، تایوان، بخشهایى از چین و هند، کره جنوبى، و دیگر نقاط به گونه‏اى آغازین ایجاد شده و در حال شکل گیرى و رشد است) ناشى از «توان علمى‏» و دانش (و آگاهى و عملیات با آگاهى) خواهد بود. ⁽⁶⁾ به دیگر سخن او معتقد است که سه گونه تمدن در جهان وجود دارد که هر یک نظام خاصى براى تولید ثروت دارد: تمدن کشاورزى (موج اول)، تمدن صنعتى (موج دوم)، تمدن علمى و اطلاعاتى (موج سوم) که راه آینده جهان در نتیجه برخورد آنها با هم ایجاد و مشخص خواهد شد. در این تمدنها اگرچه عناصرى از مذهب، فرهنگ و قومیت وجود دارند، ولى این پیوندها توسط نیروهاى صنعتى ضعیف شده‏اند، لذا در تمدن موج سوم تاثیر این عناصر بسیار اندک و در تمدن کشاورزى در بالاترین حد است. او هر یک از این تمدنها را چون جوامعى با مذاهب، فرهنگها و قومیتهاى متفاوتى را در بر مى‏گیرد، یک «ابر تمدن‏» مى‏نامند که با مفهوم رایج «تمدن‏» چندان سازگار نیست. ⁽⁷⁾

از نظر تافلر راه تولید ثروت در موج سوم این خصوصیات را (به دلیل بهره‏ورى از نرم‏افزار و انبوه اطلاعات) خواهد داشت:

1. عوامل و منابع اصلى تولید که در اقتصاد موج دوم، زمین، کارگر، مواد خام، و سرمایه است، در موج سوم دانش (شامل یافته‏ها، اطلاعات، نگاره‏هاى ذهنى، نمادها، فرهنگ، ایدئولوژى و ارزشها) خواهد بود، یعنى کاربرد صحیح دانش واقعى.

2. ارزش یک شرکت موج دومى بر اساس داراییهاى عادى مثل ساختمانها، ماشینها، سهام و موجودى انبار محاسبه مى‏شود، ولى ارزش شرکتهاى موفق موج سومى بیشتر بر اساس توانایى استراتژیکى و عملى آنها در جذب، تولید، توزیع و کاربرد دانش محاسبه خواهد شد.

3. تولید انبوه که وجه مشخصه شرکتهاى موج دومى است، منسوخ شده و غیر انبوه‏سازى رایج مى‏شود، یعنى‏شرکتهاى‏موج‏سوم،سیستمهاى صنعتى مبتنى بر اطلاعات و مجهز به «ربوت‏» (آدمک کامپیوترى) را به کار مى‏برند و قادر به تولید بى‏پایان نمونه‏هاى متفاوت و ارزان و حتى منحصر به فرد (حتى با سفارش کامپیوترى اجناس با خصوصیات منحصر به فرد از داخل خانه و تحویل آن با پست) خواهند بود. آگهى‏هاى تبلیغاتى هم با رسانه‏هاى غیر انبوه (تخصصى) بر بازارهاى کوچکتر و کوچکتر متمرکز مى‏شود.

4. نفس کار دگرگون مى‏شود، در موج دوم عمدتا از کار بدنى کم مهارت و اساسا قابل جایگزینى آسان استفاده مى‏شود. ولى در اقتصاد موج سوم، بر اثر افزایش شدید نیاز به مهارت، عدم قابلیت جا به جایى نیروى کار به دلیل هزینه فراوانش، عمومیت مى‏یابد. تخصصى شدن فزاینده و تغییر سریع نیازهاى مهارتى، امکان جابه جایى کار را کاهش مى‏دهد. تعداد کارگر با واسطه (متخصص) نسبت‏به کارگر بى‏واسطه (که در کارخانه مستقیما محصول را مى‏سازد) بیشتر مى‏شود.

5. در اقتصاد موج سوم به دلیل رقابت‏سنگین، نوآورى و ابتکار مداوم لازم است (یعنى اندیشه‏هاى نوین در مورد محصولات، تکنولوژیها، فرایندها، بازاریابى، و تدارکات مالى) حتى اگر لازم باشد که کتاب قواعد کنار گذاشته شود.

6. واحدهاى کار و فعالیت اقتصادى در اقتصاد موج دوم با بزرگتر شدن، هزینه‏هاى تولید را کاهش مى‏دهد، ولى در اقتصاد موج سوم واحدهاى کار و تعداد کارگرانش کوچکتر و از هم متفاوت‏تر مى‏شوند، تعداد کارها و تولیدکنندگان کوچک زیادتر مى‏شود. زیانهاى اقتصادى ناشى از پیچیدگى (هزینه‏هاى اضافى ناشى از پیچیده شدن کارها) همیت‏بیشترى از صرفه‏جوییهاى ناشى از مقیاس (کاهش هزینه‏هاى تولید با بزرگتر کردن مقیاس فعالیت اقتصادى) پیدا مى‏کند. فرض «هرچه بزرگتر بهتر» منسوخ مى‏شود.

7. سازمانها و ساختارهاى دیوان سالارانه موج دومى شرکتهاى صنعتى که نوعا همگون (هرمى شکل، یکپارچه، داراى سلسله مراتب دیوان سالارانه) بودند، فروریخته و این یکدستى و همگونى، با نوسازى شرکتها در تمام زمینه‏هاى فرایندها، بازارها، تکنولوژیها و کالاهاى ویژه بسته‏بندى شده، طراحى مجدد و متنوع مى‏شود. چون بازارها پیوسته در حال تغییر است، «جایگاه‏» اهمیتى کمتر از انعطاف‏پذیرى و تغییر موضع دارد.

8. بر اثر پیچیدگى فزاینده اقتصاد، همبستگى بیشتر و مدیریت‏خردمندانه‏تر و جدیدتر الزامى مى‏شود و این خود مستلزم حجم هرچه بیشترى از اطلاعات است که منظما در سازمان جریان یابد.

9. شالوده اساسى اقتصاد موج سومى، شبکه‏ها و گذرگاههاى الکترونیکى هستند که کامپیوترها، پایگاههاى اطلاعاتى، و دیگر تکنولوژیهاى اطلاعاتى را به هم پیوند مى‏دهد. این ساختار اطلاعاتى گسترده و الکترونیک غالبا پایگاه ماهواره‏اى دارد و همان کارى را براى اطلاعات انجام مى‏دهد که بزرگراهها براى خودروها. هدف از آن، حفظ پیوستگى (نشان گرفتن از همه اجزا و فراورده‏ها، ایجاد نظم زمانى در حمل کالاها، آشنا کردن مهندسان و فروشندگان با برنامه‏هاى دیگر، آگاهى دادن به اهل تحقیق و توسعه درباره نیازهاى طرف تولیدکننده و بالاتر از همه نشان دادن تصویر روشنى به مدیریت از جریان امور) مى‏باشد.

10. شتاب عملیات و داد و ستدها در اقتصاد موج سوم بیشتر مى‏شود. اقتصادهاى «سرعت‏» جاى اقتصادهاى «اندازه‏» را مى‏گیرد. «تحویل درست‏بموقع کالا» و «کاهش تعداد تصمیمات در طى مراحل‏» و «ارزش بیشتر هر لحظه از لحظه قبل‏» اصول مهمى هستند، زیرا «پول با سرعت نور حرکت مى‏کند. اطلاعات باید تندتر حرکت کند.»

این ده ویژگى، راه و رسم پدید آمدن ثروت را دستخوش تغییرى تاریخى مى‏سازد. ⁽⁸⁾

به نظر تافلر جنگ به شیوه موج سوم نیز جنگى با ابزار و تسلیحات هوشمندانه (الکترو - لیزرى) است، که دقت‏بسیار و آسیب‏پذیرى کم دارد و جنگى بهداشتى و پاکیزه است. اگرچه پیشرفته‏ترین جوامع کنونى جهان از نظر تکنولوژى، اقتصادهاى دو سطحى دارند: بخشى مبتنى بر تولید انبوه موج دومى که سیر نزولى را طى مى‏کند و با کار بدنى سر و کار دارد، و بخش دیگر بر پایه تکنولوژیها و خدمات موج سوم که رو به رشد است و با کار مغزى مربوط است. همه آنها، حتى ژاپن، در حال گذار به سوى این نظام نوین اقتصادى هستند. جنگ آمریکا علیه عراق ترکیبى از شیوه‏ها و تسلیحات جنگى موج دوم و موج سوم بود. در ابزار و شیوه‏هاى جنگى موج سوم، همان خصوصیات دهگانه به چشم مى‏خورد و البته هنوز به مرحله کمال نرسیده است. این امر سبب تحولات فراوانى در اندیشه‏هاى نظامى شده است که باید مورد توجه نظامیان، دولتمردان، دیپلماتها و مذاکره کنندگان در کنترل تسلیحات، فعالان در راه صلح و سیاستمداران قرار گیرد تا از زمان عقب نمانند. ⁽⁹⁾

پى‏نوشتها:

1. ر. ک: لاریجانى، محمدجواد، کاوشهاى نظرى در سیاست‏خارجى، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1374، صص‏270. براى مطالعه مفصلتر نظرات فوکویاما، ر- ک: غنى‏نژاد، موسى، «پایان تاریخ و آخرین انسان‏» (گزارش کتاب فوکویاما)، ماهنامه اطلاعات سیاسى- اقتصادى، آذر و دى‏1371، شماره 64 و63، ص‏ص‏8-22. همچنین امیرى، مجتبى، «پایان تاریخ و بحران اعتماد: بازشناسى اندیشه‏هاى تازه فوکویاما»، ماهنامه اطلاعات سیاسى- اقتصادى، مهر و آبان 1374، شماره‏97 و 98، صص‏15-11. و نیز مقاله خود فوکویاما که توسط آقاى علیرضا طیب ترجمه و در مجله سیاست‏خارجى چاپ شده و سایر منابعى که در ذیل مقالات مذکور معرفى شده‏اند.

2. ر. ک: دوبنوا، آلن، «بازگشت تاریخ: شامگاه بلوک‏بندیها و پگاه ملتها»، ترجمه رستگار، ماهنامه اطلاعات سیاسى - اقتصادى، مهر و آبان‏1370، شماره 50 و46، صص‏19-14.

3. ر. ک: رابرتز، آدام، «عصر تازه‏اى در روابط بین‏الملل؟»، ترجمه مهبد ایرانى‏طلب، ماهنامه اطلاعات سیاسى - اقتصادى، خرداد و تیر1371، شماره‏57 و 58، ص‏ص‏24-18.

4. دوبنوا، آلن، «روسیه، بازگشت تاریخ‏»، ترجمه ش‏رستگار، ماهنامه اطلاعات سیاسى - اقتصادى، مرداد و شهریور1371، شماره‏59 و 60، ص‏31; نقد مفصل دیگرى از این دیدگاه را در این منبع بخوانید: جهانگرد، نسرین، «نقدى بر نظریه پایان تاریخ‏»، ماهنامه سیاسى - اقتصادى، آذر و دى‏1374، شماره‏99 و 100، صص‏9-66.

5. ر. ک: لاریجانى، محمدجواد، منبع پیشین، صص‏2-271.

6. همان، صص‏3-272. همچنین ر. ک: تافلر، الوین، جابجایى در قدرت (دانایى و ثروت و خشونت در آستانه‏قرن بیست و یکم)، ترجمه شهین‏دخت‏خوارزمى، ج‏1، تهران، نشر نو، 1370، صص‏43-11.

7. ر. ک: الوین و هیدى تافلر، جنگ و پادجنگ (زنده‏ماندن در سپیده‏دم سده بیست و یکم)، ترجمه مهدى بشارت، تهران، انتشارات اطلاعات، 1374، صص‏51-50.

8. همان، صص‏95-87. همچنین ر. ک: الوین و هایدى تافلر، جنگ و ضدجنگ (ترجمه دیگر)، ترجمه هین‏دخت‏خوارزمى، تهران، سیمرغ، 1375، صص‏83-73; و همان نویسندگان، به سوى تمدن جدید، ترجمه محمدرضا جعفرى، تهران، سیمرغ، 1374، صص‏66-57.

9. ر. ک: همان، صص 122-96.